Autor: Piotr Zieliński

19 lutego przypada Dzień Nauki Polskiej, obchodzony w dniu urodzin Mikołaja Kopernika. Z najnowszych danych wynika, że w Polsce działa w sumie 575 uczelni i instytucji naukowych. Mamy ponad 1,2 mln studentów, ponad 20 tys. doktorantów i nieco ponad 95  tys. etatowych nauczycieli akademickich.

Dzień Nauki Polskiej jest obchodzony po raz szósty. Ustanowione w 2020 r. święto ma upamiętniać historyczne dokonania polskich naukowców i stanowić wyraz uznania dla obecnie pracujących. Ma też stanowić inspirację do pójścia w ślady rodzimych badaczy i wzmocnienia zainteresowania nauką.

Jako datę święta wyznaczono dzień urodzin Mikołaja Kopernika w uznaniu jego wybitnych zasług – nie tylko w dziedzinie astronomii. Jego dzieło „O obrotach sfer niebieskich” było wykładnią teorii heliocentrycznej i zrewolucjonizowało światową naukę. Kopernik zapisał się w historii także innych dziedzin, w tym m.in. ekonomii, prawa, medycyny czy kartografii.

Z okazji święta polskiej nauki w warszawskim Centrum Nauki Kopernik odbędzie się inauguracja trzech polskich projektów badawczo-innowacyjnych, które otrzymały finansowanie w ramach prestiżowego europejskiego programu Teaming for Excellence na rozwój nauki i innowacji w Polsce. W uroczystości wezmą udział m.in. przedstawiciele Komisji Europejskiej, rządu, samorządu i świata nauki.

Najważniejszym punktem tegorocznych obchodów święta będzie popołudniowa Gala Nauki Polskiej w Toruniu, której współorganizatorem jest Uniwersytet Mikołaja Kopernika. W jej trakcie zostaną wręczone Nagrody Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego przyznawane w pięciu kategoriach: w zakresie działalności naukowej, dydaktycznej, wdrożeniowej, organizacyjnej oraz za całokształt dorobku.

Według ostatnich danych umieszczonych na portalu RAD-on (prowadzonym przez Ośrodek Przetwarzania Informacji – OPI-PIB) w naszym kraju działa 135 uczelni publicznych, 207 niepublicznych i 16 uczelni kościelnych.

Poza tym istnieje 217 instytucji naukowych, w tym m.in. 70 instytutów badawczych, 68 instytutów naukowych PAN, 23 instytuty Sieci Badawczej Łukasiewicz i 1 instytut międzynarodowy.

W 2023 r. w Polsce studiowało ponad 1,2 osób, z czego 59 proc. to kobiety. Panie dominowały też wśród osób uzyskujących tytuł magistra (71 proc.) oraz w grupie studentów mieszkających na wsi (62 proc.). Z kolei mężczyźni stanowili większość wśród osób uzyskujących tytuł inżyniera: 70 proc.

Doktorantów było w sumie 20 596, z czego 3 193 na studiach doktoranckich, a  17 403 w szkołach doktorskich. Tych ostatnich było 163.

W 2022 r. na polskich uczelniach zatrudnionych było prawie 95 tys. nauczycieli akademickich, z czego mężczyźni stanowili ponad połowę (51,5 proc.). Podobne proporcje można było zaobserwować na uczelniach publicznych i niepublicznych. Większa dysproporcja płci charakteryzowała uczelnie kościelne, gdzie udział mężczyzn wśród nauczycieli akademickich wynosił 57 proc. (PAP)

Nauka w Polsce

Pionierka polskiej astrofizyki, współtwórczyni Obserwatorium Astronomicznego w Piwnicach, pierwsza kobieta w zarządzie Międzynarodowej Unii Astronomicznej. Prof. Wilhelmina Iwanowska potrafiła wytworzyć klimat szacunku wokół nauki, ale i wprowadzić dyscyplinę – wspomina prof. Andrzej Strobel.

W tym roku przypada 120. rocznica urodzin astronomki prof. Wilhelminy Iwanowskiej. Dla uhonorowania zasług badaczki związanej z Uniwersytetem Mikołaja Kopernika w Toruniu miasto to uczyniło ją patronką 2025 roku.

“Klimat wokół nauki, który wytworzył się w Obserwatorium Astronomicznym UMK kierowanym przez prof. Iwanowską był szczególny, to był rodzaj świętości. Ja, moje koleżanki i koledzy funkcjonowaliśmy w atmosferze niezwykłego szacunku do nauki i do osób, które nią kierują” – wspomniał w rozmowie z PAP prof. Andrzej Strobel, obecnie emerytowany profesor Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu, dawniej student, a potem współpracownik prof. Iwanowskiej.

Pionierka astrofizyki

Urodzona w 1905 r. w Wilnie Wilhelmina Iwanowska w młodości marzyła, by zostać nauczycielką matematyki w szkole. W związku z tym podjęła studia matematyczne na Uniwersytecie Stefana Batorego w Wilnie (USB).

“Na drugim roku wstąpiła do koła studentów astronomii, matematyki i fizyki, a tam zainteresowała się przede wszystkim zagadnieniami astronomicznymi. Profesor Władysław Dziewulski, wówczas kierownik Obserwatorium Wileńskiego, zaproponował jej – studentce – asystenturę, którą podjęła i w ten sposób zmieniła swoją drogę życiową” – powiedział prof. Strobel.

W 1933 r. Iwanowska obroniła pracę doktorską z astronomii. Staż podoktorski odbyła w Obserwatorium Sztokholmskim pod kierunkiem prof. Bertila Lindblada.

Jak wspomina rozmówca PAP, profesor Dziewulski doszedł do wniosku, że współczesna astronomia polska, wzorem innych ośrodków, powinna zająć się nowoczesną dziedziną, jaką była wtedy astrofizyka. Zdecydowana większość polskich astronomów była przeciwna takiej koncepcji.

“Jednak Dziewulski po doktoracie wysłał Wilhelminę Iwanowską do Szwecji na staż astrofizyczny. Po powrocie z tego stażu zrobiła ona habilitację z astrofizyki i stała się w ten sposób pierwszym polskim astrofizykiem” – opisał prof. Andrzej Strobel.

Szwedzki raj polskiej badaczki?

Do samej Szwecji prof. Iwanowska wracała potem wielokrotnie, lecz mimo zdobycia tam doświadczenia, przyjaciół, a także pomocy, tak opisywała swój stosunek do skandynawskiego kraju: “Szwecja, w przeszłości kraj ubogi, osiągnęła w dwudziestoleciu międzywojennym szczyt dobrobytu tak powszechnego, że można ją było nazwać krajem socjalistycznym, pomimo ustroju kapitalistycznego, a nawet monarchicznego. A że jeszcze nie była tym dobrobytem zdeprawowana, wydawała się dla przybysza z +kontynentu+ rajem na ziemi, tak doskonałym, że aż nużącym na dłuższą metę: po kilku miesiącach pobytu zaczynało się tęsknić do swego kraju z jego niedostatkiem, problemami i brakiem porządku” (z autobiografii opublikowanej na łamach „Kwartalnika Historii Nauki i Techniki”).

Do Torunia Wilhelmina Iwanowska przyjechała po II wojnie światowej w ramach repatriacji – wraz z wieloma innymi pracownikami wileńskiej uczelni. Tu współtworzyła Uniwersytet Mikołaja Kopernika.

“Pomimo dużych strat personalnych, poniesionych w latach wojny, czuliśmy się na siłach, by podjąć się organizacji nowych uczelni tam, gdzie to jest potrzebne. A takie potrzeby istniały na ziemiach zachodnich i północnych. Kilku naszych profesorów udało się na zwiad do Gdańska i Torunia, skąd nadchodziły głosy zachęty. W rezultacie personel trzech wydziałów: Humanistycznego, Matematyczno-Przyrodniczego i Sztuk Pięknych, pod przewodem seniora – prof. Władysława Dziewulskiego, wyruszył do Torunia” – wspominała w autobiografii.

Obserwatorium tworzone od zera

W 1946 r. na UMK powołano Katedrę Astrofizyki, którą prof. Iwanowska objęła. Razem z prof. Dziewulskim budowała też od podstaw obserwatorium astronomiczne w Piwnicach k. Torunia.

“We troje z prof. Dziewulskim i dr. Stanisławem Szeligowskim rozpoczynają coś, co wydaje się bez szans. Od zera, tuż po wojnie, mając jedynie inicjatywę i wyobraźnię budują całkowicie nowy ośrodek astronomiczny. To było naprawdę coś niezwykłego. Trzeba podkreślić, że większość badaczy na świecie pracuje już w zorganizowanych ośrodkach, korzystając z gotowego warsztatu, a całą energię mogą włożyć w pracę naukową. Prof. Iwanowska oraz prof. Dziewulski spełniali te dwie, czasem sprzeczne role: organizatorów i aktywnych naukowców, którzy nie zaniechali działalności naukowej. Jeżeli ktoś podejmuje takie wyzwanie, to musi mieć w sobie ogromny ładunek energii i głębokiego przekonania do inicjatywy. To wszystko pokazuje osobowość prof. Iwanowskiej” – stwierdził prof. Strobel.

Sama prof. Iwanowska wspominała, że po przyjeździe do Torunia wszystko trzeba było zaczynać od zera: “Nie mieliśmy książek, narzędzi, materiałów i sami byliśmy przez pięć lat wojennych odcięci od literatury naukowej”. “Od wiosny 1946 r. przeprowadziliśmy we troje lustrację okolic Torunia. Wybraliśmy miejsce na terenie majątku Piwnice w odległości 12 km od centrum miasta, w kierunku północno-zachodnim. Uniwersytet przejął ten majątek jako tzw. gospodarstwo pomocnicze w zamian za inne mu przydzielone” – tak opisała poszukiwania miejsca do stworzenia obserwatorium.

Dzięki pośrednictwu prof. Lindblada nowe obserwatorium otrzymało zasłużony dla astrofizyki 20-cm teleskop Drapera. Przybył on do Piwnic w 1947 r. z Obserwatorium Harwardzkiego.

“Profesor Iwanowska zorganizowała wokół tego teleskopu pierwszą ekipę obserwacyjną, sama również była zaangażowana w obserwacje, niezależnie od wszystkich obciążeń organizacyjnych. Pierwszych obserwacji za pomocą tego teleskopu dokonano w roku 1949” – powiedział prof. Strobel.

Kuszona karierą w USA

W 1948 r. prof. Iwanowska, znów dzięki prof. Lindbladowi, który był wówczas prezesem Międzynarodowej Unii Astronomicznej, wyjechała na półroczny staż naukowy do USA. Tam pracowała w kilku obserwatoriach: Yerkes Observatory Uniwersytetu w Chicago, McDonald Observatory w Teksasie i w Obserwatorium w Cleveland.

“Podczas mego pobytu zagranicą dochodziły z kraju nie najlepsze wiadomości: nasilał się reżim stalinowski. Zdarzyło się nawet, że jeden rejs +Batorego+ musiał być odwołany, ponieważ załoga odmówiła powrotu do kraju i trzeba było kompletować nową. Nie osądzając tego rodzaju kroków innych, sama nie wahałam się ani przez chwilę co do swego powrotu, chociaż miałam silne pokusy natury astronomicznej w postaci propozycji pracy w tamtejszych ośrodkach, w szczególności w samej Pasadenie, gdzie prof. Jesse Greenstein organizował właśnie Instytut Astrofizyki przy Caltech z dostępem do teleskopów Mt. Wilson i Palomar. Decydowało u mnie jednak, obok względów rodzinnych i patriotycznych, przekonanie, że życie w Polsce jest ciekawsze i w pewien sposób bogatsze niż w zamożnych krajach Zachodu” – wspominała badaczka.

Iwanowska określiła ten wyjazd jako niezwykle cenny pod względem naukowym. Zdobyte wtedy dane obserwacyjne stały się podstawą jej ważnych prac naukowych. Za najważniejsze dokonania naukowe prof. Iwanowskiej uważa się wkład w ustalenie nowej skali odległości we Wszechświecie. Pracowała także – jak wyjaśnił prof. Strobel – nad tzw. chemiczno-dynamiczną budową Drogi Mlecznej. W efekcie m.in. jej prac powstał obraz ewolucji naszej galaktyki, który pokazywał, jak Droga Mleczna mogła powstać i jak się rozwijała.

“Jej wpływ na środowisko, na badania naukowe był ogromny. Wydaje mi się, że we wszystkich współczesnych dziedzinach (związanych z astronomią – PAP) można byłoby znaleźć ślady jej działalności” – podkreślił prof. Strobel.

Jak podał UMK, toruńskim obserwatorium prof. Iwanowska kierowała od grudnia 1952 r. aż do przejścia na emeryturę w październiku 1976 r. W 1962 r. w obserwatorium UMK zainstalowano największy do dziś w Polsce teleskop o średnicy lustra 90 cm. Pod koniec lat 50. astronomka zainicjowała obserwacje radiowe, a w latach 70. z jej inicjatywy zbudowano w Piwnicach obserwatorium radioastronomiczne. Wypromowała 19 doktorów, ośmiu jej wychowanków uzyskało tytuł naukowy profesora.

Dyscyplina i determinacja

“Oczywiście za tym wszystkim stoi postać zdecydowana, o bardzo wysokiej kulturze osobistej. Osoba, która potrafiła również wprowadzić pewną dyscyplinę w środowisku i w swojej ekipie. Stała na stanowisku, że nauka wymaga determinacji, we wszystkim była perfekcyjna” – wskazał prof. Strobel.

Prof. Iwanowska w 1973 r. została też wiceprezeską Międzynarodowej Unii Astronomicznej (była pierwszą kobietą w zarządzie IAU). Była propagatorką wiedzy o Mikołaju Koperniku, w pięćsetletnią rocznicę urodzin astronoma współorganizowała w Polsce zjazd Międzynarodowej Unii Astronomicznej.

“W 1976 r. odeszła na emeryturę, ale pracowała praktycznie aż do śmierci w 1999 r. Obdarzona fenomenalną pamięcią i pełną sprawnością, nigdy nie traciła kontaktu z bieżącą astronomią” – wspomniał prof. Strobel.

W 1995 r. została odznaczona Krzyżem Wielkim Orderu Odrodzenia Polski, a w 1997 r. otrzymała honorowe obywatelstwo Torunia. Na cześć Wilhelminy Iwanowskiej nazwano jedną z ulic Torunia w dzielnicy Podgórz, a nawet planetoidę (198820) Iwanowska, którą odkryto w 2005 r. W 2018 r. została patronką nowego programu wyjazdowego dla doktorantów organizowanego przez NAWA. (PAP)

Nauka w Polsce, Ewelina Krajczyńska-Wujec

Robert Firmhofer współtwórca Centrum Nauki Kopernik i Pikniku Naukowego i prof. Magdalena Fikus – współorganizatorka Festiwalu Nauki w Warszawie zostali tegorocznymi laureatami Wyróżnienia im. prof. Macieja W. Grabskiego za działania na rzecz społecznego rozumienia nauki przyznawane przez FNP.

Uroczystość wręczenia wyróżnień – połączona z dyskusją o społecznym znaczeniu nauki – odbyła się w czwartek w Warszawie w Fundacji im. Stefana Batorego.

Wyróżnienie zostało ustanowione w 2016 r. dla upamiętnienia prof. Macieja W. Grabskiego 1934-2016, prezesa Fundacji na rzecz Nauki Polskiej (FNP). Jest przyznawane osobom, które promują i wyjaśniają metody naukowego wnioskowania, prezentują wpływ nauki i uczonych na rozwój cywilizacyjny Polski.

Prof. Magdalena Fikus współorganizowała warszawski Festiwal Nauki w 1997 r. „To była pierwsza inicjatywa, w której naukowcy wyszli z laboratoriów i zaczęli rozmawiać z publicznością o nauce. To był dobry przykład – teraz odbywa się 20 festiwali w różnych miejscach Polski” – podsumował podczas czwartkowej uroczystości prezes FNP prof. Maciej Żylicz.

Przypomniał, że prof. Fikus zaangażowana była też w powstawanie Centrum Nauki Kopernik, a w 2000 r. zaczęła organizować kawiarnie naukowe przy Festiwalu Nauki, które były cyklem spotkań naukowców z ludźmi, którzy nie są naukowcami. Zdaniem Żylicza powodzenie tych projektów pokazało, że „społeczeństwo jest chłonne, chce uczestniczyć w tego typu inicjatywach”.

Drugim tegorocznym laureatem został Robert Firmhofer. W 1997 roku (wspólnie z prof. Łukaszem Turskim oraz Krystyną Kępską-Michalską) zainicjował Piknik Naukowy w Warszawie. Potem zajął się realizacją projektu Centrum Nauki Kopernik i w 2006 r. został dyrektorem tej placówki. Dr Marta Łazarowicz-Kowalik, która prezentowała jego sylwetkę, zwróciła uwagę, że wypromowana przez Firmhofera idea pokazywania nauki na ulicy była może pomysłem nietypowym, ale szybko okazało się, że to bardzo udany eksperyment.

Robert Firmhofer podczas swojego wystąpienia mówił o tym, jak społeczne rozumienie nauki prowadzi do zaufania do nauki. Pokazywał, jak ważne są w popularyzacji osobiste zaangażowanie odbiorców i ich uczestnictwo w spotkaniach z nauką. Omawiał też komponenty zaufania nauki. „Nie jest tak, że miliony osób, które przychodzą do Centrum Nauki Kopernik, to tylko ludzie, którzy ufają nauce” – powiedział. Wspomniał przy tym, że w pandemii było mnóstwo osób, również naukowców, którzy zgłaszały swoje niezadowolenie z powodu konieczności noszenia maseczek w centrum.

Dyrektor CNK wymienił, że elementami zaufania do nauki są nie tylko kompetencja czy wiedza przedmiotowa, czy rzetelność i niezawodność – o czym pamięta się przy popularyzacji. Mniej oczywistymi, ale również ważnymi komponentami zaufania do nauki jest też jednak empatia – odbiorca powinien mieć przekonanie, że naukowiec o nim myśli. A ostatnim ważnym punktem zaufania do nauki spójność deklaracji i działań. „Pewnie afera z Collegium Humanum może mieć długotrwały wpływ na poziom zaufania do nauki w Polsce” – ocenił Robert Firmhofer.

Obecna na wręczeniu nagród marszałek Senatu RP Małgorzata Kidawa-Błońska, której prof. Maciej Grabski był ojcem, powiedziała, że ludzie powinni zrozumieć, że „działalność naukowa to nie są fanaberie ani ekscentryczne wydawanie pieniędzy, ale to konieczność”. Jej zdaniem, jeśli chcemy zrozumieć świat i go zmieniać, musimy poszukiwać rozwiązań, a bez nauki tego się nie zrobi. Do tego zaś są potrzebne osoby, które mówią o nauce w sposób przystępny i wciągają do nauki kolejne pokolenia. „Nauka powinna być przepustką do przyszłości” – oceniła.

Prezes FNP Maciej Żylicz zastanawiał się, jak przekonać społeczeństwo, że opłaca się w naukowców inwestować. „Są kraje, które odrobiły lekcję” – ocenił. Podał przykład, że w Wielkiej Brytanii dwie trzecie środków na rozwijanie nauki dotyczącej nowotworów to pieniądze od prywatnych osób. (PAP)

Nauka w Polsce, Ludwika Tomala